تحقیق فتنه در قرآن

دسته بندي : علوم انسانی » معارف اسلامی
فتنه در ميان مفاهيم قرآني از اهميتي ويژه برخوردار است. در آيات قرآني از جمله فلسفه نهايي، رفع فتنه دانسته شده است. در نگاهي گذرا روشن خواهد شد كه مفسران در تفسير فتنه نظر واحدي ندارند. برخي آن را شرك دانسته، عده اي كفر تلقي كرده اند و مفسراني جزّ خفقان و فضايي ؟ ناك را مراد كرده اند. گوناگوني اين ديدگاهها از كجا سرچشمه گرفته است؟ در اين تحقيق برآنيم تا با بررسي معناي فتنه و كاربرد اصطلاحي آن مفهوم فتنه را آشكار كنيم.
فتنه در فرهنگهاي واژگاني، معاني مختلفي براي واژه فتنه آورده اند. خليل بن احمد فراهيدي نخستين نگارنده معجم لغات نوشته است. فَتن سوزاندن چيزي در آتش را گويند مثلاً الورق المحَدق چنانكه خداوند مي فرمايد: «يوم هم علي النار يُفتنونَ» (العين ج 8، 127)
ابن فارس ذيل اين ماده مي نويسد: الَفاء التاء و النون اصلي است واحد كه بر اختيار و آزمايش دلالت دارد. گفته مي شود: «فتنتَ الذّهبَ بالنار» هنگامي كه آن را بيازمايي و شي آزموده شده «مفتون» و «فتين» خوانده مي شود. (مقئيس الّغه ج 4، 472)
راغب اصفهاني واژه شناس و مفسر ارجمند مي نويسد:
فتن، داخل كردن طلا در آتش است تا خالصي وناخالصي آن آشكار گردد و در مورد به آتش افكندن انسان نيز به كاربرده مي شود. (مفردات، 623)
در اين ميان نگارنده «التحقيق» نظر ديگري دارد. او در تبيين اين واژه چنين مي نويسد:
آنچه موجب اختلال و اضطراب گردد فتنه ناميده مي شود كه داراي مصاديقي است. مانند اموال و اولاد، اختلاف در ديدگاهها، عذاب، كفر، جنون، آزمايش و هر آنچه موجب اضطراب و پريشاني گردد. (التحقيق في كلمات القران الكريم ج9، 24)
در منابع واژه شناسي قرآني نيز «فتنه» با توجه به كاربرد قرآني آن معنا شده است. كهن ترين اين منابع كتاب «الوجوه و النظائر» نگارش «هارون بن موسي» است. او معاني «فتنه» در قرآن را ده وجه دانسته است. اين وجوه عبارتند از: شرك، كفر، امتحان، عذاب در دنيا، به آتش سوزاندن، قتل، بازداشتن و مانع شدن گمراه ساختن، عذر آوردن وعبرت گرفتن.(الوجوه انظائر، 78)
«ابوالفضل ؟ بن ابراهيم» افزون بر ده وجهي كه هارون بر شمرده به پنج قسم ديگر نيز اشاره كرده است: فتنه به معناي شوروشر، گناه، ديوان شدن، لغزانيدن و خواسته ؟ (وجوه قرآن، 225)
از آنچه تاكنون بيان شدهچنين بر مي آيد كه واژه شناسان و ميدان داران علم لغت، معناي اصلي فتنه را «اختبار و آزمايش»، «گدازاندن در آتش» و «اضطراب و اختلال در نظم» دانسته اند. اين واژه در كاربرد قرآني – چنانكه اشاره شد – از گسترهء معنايي وسيعتري برخوردار است.
مفسران و قرآن پژوهان در آياتي كه به رويارويي مسلمانان با مشركان و كافران اشاره دارد از واژه «فتنه» تلقّي به كفر يا شرك كرده و آن را موجب نابودي وهلاكت انسان